नेपाल बहुजातीय, बहुसांस्कृतिक र बहुधार्मिक देश हो । यहाँ प्रत्येक जातजाति, समुदाय र भूभागमा आ–आफ्नै परम्परा, संस्कार र रीतिथितिहरू छन् । यिनै विविध सांस्कृतिक अभ्यासहरू बीच स्वागत संस्कार एक यस्तो अभ्यास हो, जसले मानिसहरू बीच सम्मान, स्नेह र सामिप्यता बढाउने कार्य गर्छ । आगन्तुकको स्वागत गर्नु नेपाली समाजमा ‘अतिथि देवो भवः’ भन्ने भावनासँग गहिरो रूपमा गाँसिएको छ । र, यस अतिथि सत्कार वा स्वागत संस्कारमा महिलाको भूमिका सधैं अग्रपंक्तिमा रहेको पाइन्छ ।
नेपालमा बिभिन्न सामाजिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूको प्रारम्भमा महिलालाई स्वागतको निम्ति अग्रपंक्तिमा देख्नु एक आम दृश्य बनेको छ । साडीमा सजिएका महिलाहरु टिका, खादामाला र मन्द मुस्कान सहित अतिथिलाई स्वागत गर्दै गरेको दृश्यलाई धेरैले परम्परागत संस्कारको निरन्तरता मानेका छन् । तर पछिल्लो समय यसप्रति आलोचनात्मक बहस भइरहेको छ ।
Advertisement
के महिलाको सहभागिता स्वागतमा मात्र सीमित हुनु न्यायपूर्ण हो ?
समाजले महिलालाई केवल स्वागत, सत्कार र सेवा–सहयोगका भूमिकामा सीमित राख्नु लैङ्गिक असमानता र सामाजिक अन्यायको प्रतिविम्ब हो । यद्यपि नेपाली समाजमा महिलाले स्वागत कार्यमा ऐतिहासिक र परम्परागत रूपमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउँदै आएका छन्, उनीहरूको प्रतिभा, क्षमता र योगदान केवल त्यस सीमित क्षेत्रमा मात्र होइन, समाजका हरेक तहमा फैलिएको छ र फैलिनु पर्छ ।
हाम्रो समाजमा महिलाहरूलाई लामो समयदेखि सौम्यता, शालीनता र संवेदनशीलताको प्रतीक मानिँदै आएको छ, जसका कारण उनीहरूलाई अधिकांश समारोहहरूमा माला लगाउने, अतिथिको सम्मान गर्ने जस्ता भूमिकामा मात्र देखिन्छन् । यद्यपि यस्ता कार्यहरू सम्मानजनक र संस्कृतिक रूपमा महत्वपूर्ण छन्, महिलाहरूको भूमिका त्यसमै मात्र सीमित गरिनु अत्यन्तै अन्यायपूर्ण छ । आजको युग सूचना, प्रविधि, शिक्षा, विज्ञान, राजनीति र नेतृत्वको हो, जहाँ महिलाहरूले पुरुषसरह भूमिका खेल्न सक्ने क्षमता राख्छन् र धेरै क्षेत्रमा प्रभावकारी योगदान दिइरहेका छन् । शिक्षादेखि संसदसम्म, कर्पोरेट क्षेत्रदेखि विज्ञान अनुसन्धान सम्म महिलाहरूले नेतृत्वदायी भूमिकामा रहेर समाजमा परिवर्तन ल्याइरहेका छन् ।
Advertisement
यस्तो अवस्थामा उनीहरूलाई केवल कार्यक्रमको ‘सजावट’ वा ‘अतिथि सत्कारको प्रतीक’ बनाइ राख्नु उनीहरूको योग्यता, सोच र श्रमको अवमूल्यन हो । महिलालाई समान अवसर, निर्णय गर्ने अधिकार, योजना बनाउने ठाउँ र जिम्मेवारी प्रदान नगरिएसम्म समाज साँचो अर्थमा समावेशी, न्यायपूर्ण र प्रगतिशील बन्न सक्दैन । महिलाहरूको सहभागिता स्वागतमा मात्र सीमित नराखी, उनीहरूलाई नीति निर्माण, नेतृत्व, अनुसन्धान, उद्यमशिलता, रचनात्मकता लगायत सबै क्षेत्रमा सशक्त रूपमा प्रस्तुत गर्न आवश्यक छ । यिनै प्रयासहरूबाट मात्र लैङ्गिक समानताको सपना साकार हुन सक्छ, र त्यो नै सामाजिक न्यायको मूल आधार हो ।
नेपालमा २०७९ सालको एक अध्ययन अनुसार, सरकारी कार्यक्रममा स्वागतमा प्रयोग हुने ८०% भन्दा बढी व्यक्ति महिला हुने गरेका छन् । तर, तिनै कार्यक्रममा निर्णयकर्ताको भूमिकामा महिलाको उपस्थिती १५% भन्दा कम रहेको पाइन्छ ।
Advertisement
आवश्यकताको संकेत
विशेषज्ञहरू भन्छन्, स्वागतमा महिलाको प्रयोग परम्परा हो, तर त्यो प्रतिनिधित्वमा रूपान्तरण हुन आवश्यक छ । महिलालाई केवल सौन्दर्यको दृष्टिकोणले होइन, सोच, नेतृत्व र निर्णायक क्षमताका आधारमा हेर्ने समय आएको छ ।
अन्ततः, समाजमा महिलाको सहभागिता केवल स्वागत र सत्कारमा सीमित गर्नु न त समयअनुकूल छ, न त न्यायपूर्ण नै । यद्यपि स्वागत संस्कार हाम्रो संस्कृति र परम्पराको अभिन्न अङ्ग हो, र महिलाले त्यसलाई आत्मीयता, शालीनता र गरिमासाथ निभाउँदै आएका छन्, तर आजको शिक्षित, सचेत र समानतामूलक समाजमा उनीहरूको भूमिका यति सीमित हुनु स्वीकार्य हुन सक्दैन । महिलाहरूको क्षमता केवल माला अर्पण गर्ने वा आरती उतार्नेमा मात्र सिमित छैन — उनीहरू नेतृत्व गर्न, निर्णय लिन, देश निर्माणमा योगदान दिन र नविन सोच सिर्जना गर्न सक्षम छन् । उनीहरूलाई केवल परम्पराको अनुयायी नभई, परिवर्तनको अग्रदूतका रूपमा हेर्न आवश्यक छ । समतामूलक समाज निर्माणका लागि महिलालाई शिक्षा, नीति निर्माण, प्रशासन, विज्ञान, प्रविधि, साहित्य, संस्कृति, व्यवसाय र सबै सामाजिक क्षेत्रमा समान रूपमा सहभागी गराउनु अपरिहार्य छ । स्वागत संस्कारमा महिलाको भूमिका सम्मानजनक छ, तर त्यो एकमात्र भूमिका होइन, र हुन पनि हुँदैन । उनीहरूलाई अवसर र स्थान दिनु केवल सामाजिक कर्तव्य होइन, देशको समुन्नत भविष्यको आधार पनि हो ।
Advertisement
तसर्थ, महिलाको सहभागिता हरेक क्षेत्रमा सुनिश्चित गर्दै, उनीहरूको भूमिका विविध र सशक्त बनाउनु नै साँचो लैङ्गिक समानता र सामाजिक न्यायको वास्तविक परिचायक हो ।
टिप्पणीहरू